Hotel dla owadów – zainspiruj się różnymi modelami
28 listopada, 2021
Dlaczego wiosną warto ograniczyć koszenie mniszka lekarskiego?
11 marca, 2022Ważki - stary ewolucyjnie rząd owadów
Ważki (Odonata) to owady bardzo stare pod kątem występowania na Ziemi. Egzemplarze podobne do obecnie występujących znajdowano w pokładach skamielin z okresu Karbonu (ok. 325 mln lat temu). Ważki niekiedy określa się mianem żywych skamielin. Są one także przedstawicielami łączącymi dwa światy – wodny i lądowy.
W Europie występuje około 130 gatunków ważek, natomiast w Polsce 73. Na świecie jak do tej pory zidentyfikowano i oznaczono około 5600 gatunków, z których większość żyje w strefie klimatu tropikalnego. Tu jako ciekawostkę warto podać, że prehistoryczne ważki miały rozpiętość skrzydeł przekraczającą 70 cm, więc były wielkości latawców. Obecnie największe gatunki ważek na świecie mają rozpiętość skrzydeł około 20 cm, a najmniejsze do 18 mm i występują poza Polską.
Polscy przedstawiciele rzędu ważek
W Polsce mamy przedstawicieli dwóch rzędów ważek: ważki równoskrzydłe (Zygoptera) oraz ważki różnoskrzydłe (Anisoptera). Do ważek równoskrzydłych zaliczamy te z rodzin: świteziankowate (Calopterygidae), łątkowate (Coenagrionidae) – najliczniejsze, pałątkowate (Lestidae) oraz pióronogowate (Platycnemididae). Do drugiego rzędu zalicza się ważki z rodzin: żagnicowate (Aeshnidae), szklarnikowate (Cordulegastridae), szklarkowate (Corduliidae), gadziogłówkowate (Gomphidae) oraz ważkowate (Libellulidae) – najliczniejsze. Pod kątem rozmiarów w Polsce największe ważki reprezentują rodzinę żagnicowate.
Ważki objęte ochroną w kraju
Dla każdego miłośnika przyrody ważne jest też to, że 15 gatunków ważek jest w Polsce objętych ochroną gatunkową. Należą do nich: iglica mała (Nehalenia speciosa), straszka północna (Sympecma paedisca), łątka ozdobna (Coenagrion ornatum), łątka zielona (Coenagrion armatum), gadziogłówka żółtonoga (Gomphus flavipes), trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia), miedziopierś górska (Somatochlora alpestris), miedziopierś północna (Somatochlora arctica), szklarnik leśny (Cordulegaster baltonii), zalotka białoczelna (Leucorrhinia albifrons), zalotka spłaszczona (Leucorrhinia caudalis), zalotka większa (Leucorrhinia pectoralis), żagnica zielona (Aeshna viridis), żagnica północna (Aeshna caerulea) oraz żagnica torfowcowa (Aeshna subarctica).
Osobnika dorosłego każdy zna, larwy trudniej znaleść
Ciało ważki składa się z głowy, tułowia i odwłoka. Na głowie znajdują się krótkie czułki, aparat gębowy typu gryzącego oraz duże oczy złożone. Na tułowiu znajdują się trzy pary odnóży i dwie pary błoniastych skrzydeł. Odwłok jest silnie wydłużony, a na jego końcu znajdują się przydatki analne. Ubarwienie dorosłych wazek jest zmienne – od jednolitych barw po kilkukolorowe z różnym znakowaniem, mniej lub bardziej metalicznie błyszczące.
Ciało larw jest wydłużone, podobne do owadów dorosłych, ale pozbawione skrzydeł. W wodzie oddychają skrzelotchawkami lub skrzelami rektalnymi. Larwy mają zwykle ciemne ubarwienie. Posiadają maskę, czyli odpowiednio przekształconą wargę dolną, która mogą wyrzucać i wciągać, a służy im ona do chwytania ofiar.
Niewyspecjalizowane drapieżniki
Ważki to owady dwuśrodowiskowe. Owady dorosłe zamieszkują ląd natomiast ich larwy środowisko wodne. Jedne i drugie stadium rozwojowe to drapieżnik, który aktywnie poluje na inne organizmy. W środowisku ważki zatem odgrywają ogromną rolę jako mięsożercy.
Postacie dorosłe swoje ofiary łapią w locie. W zdecydowanej większości przypadków są to gatunki dzienne. Nie są wybredne. Ich łupem padają przedstawiciele muchówek, błonkówek, chrząszczy, motyli, ale także i inne ważki. Swoją ofiarę chwytają za pomocą odnóży w locie, ale zjadają ją dopiero po wylądowaniu na jakiejś powierzchni np. pędzie rośliny. Dla ogrodników istotne jest to, że łupem ważek pada wiele szkodników, ale i uciążliwych owadów. Tu przykładem mogą być choćby komary, mszyce, meszki. Najwięcej ważek znaleźć można w pobliżu zbiorników wodnych, dlatego też oczko wodne w ogrodzie staje się dla nich cennym miejscem życia. Osobniki dorosłe polują na owady nadziemne, a larwy dbają o to, żeby w wodzie także panował spokój.
Larwy żyjąc w wodzie polują na organizmy wodne. Są to zwłaszcza larwy komarów, kijanki żab, ochotki, ślimaki, ale też mogą atakować młody narybek. Niektórzy ogrodnicy zajmujący się hodowlą ryb w oczkach wodnych narzekają na obecność larw ważek, że im zjadają narybek, jednakże w porównaniu do tej pozytywnej roli, to ta ich lekka szkodliwość powinna zostać wybaczona. Larwy ważek w dużej mierze są aktywne po zmroku. Polują z ukrycia – albo czając się w śród roślin, albo zagrzebując się na dnie zbiornika wodnego. Z chwilą wykrycia pożywienia wyrzucają tzw. maskę, która mając haczyki przechwytuje pokarm, który następnie jest rozdrabniany i zjadany.
Rozwój ważek
Ważki są owadami o przeobrażeniu niezupełnym, w którym larwa jest podobna do osobnika dorosłego, acz nielotna. Dodatkowo nie ma tu stadium poczwarki. Ich gody są niekiedy bardzo skomplikowane, a sam wybór siedliska do składania jaj bardzo zmienny, często wręcz wymagają specjalistycznych warunków. Bez względu na gatunek, ważki do rozrodu potrzebują dostępu do mniejszych bądź większych cieków wodnych. Wiele zresztą gatunków bytuje wyłącznie w okolicach zbiorników wodnych, choć są i takie, które potrafią w poszukiwaniu pokarmu przelatywać na odległość kilku kilometrów. Nawet tak aktywne owady na okres kopulacji powracają nad wodę.
W okresie godowym, samce wykazują walkę o terytorium i płoszą konkurentów. Po znalezieniu samicy przystępują do kopulacji, która może być aktem błyskawicznym bądź rozłożonym na kilka godzin w zależności od gatunku. W zależności od gatunku samica może składać jaja do wnętrza roślin wodnych, niekiedy schodząc pod jej powierzchnię (świteziankowate). Inne gatunki jaja umieszczają na zewnątrz roślin albo pod wodą albo tuż nad wodą, albo w mule skąd wylęgłe larwy wpadają do wody. Niektóre ważki niczym bombowce składają jaja w locie wprost do wody.
Jaja składane są albo pojedynczo, albo w pakietach bądź w postaci sznurów. Po wylęgu larwy tak czy siak trafiają do wody i tu trwa cały ich rozwój. Dopiero przed przeobrażeniem się w owada dorosłego larwa wspina się ku powierzchni wody, wychodzi z niej i przyczepiona do roślin przemienia się w postać dorosłą. Zanim do tego dojdzie, wielokrotnie linieje, zwiększa swoje rozmiary, a także stopniowo powiększają się jej choćby zawiązki skrzydeł, oczu czy też pokładełko. Na kilka dni przed przeobrażeniem larwa zaprzestaje polować, a sam proces przemiany zwykle odbywa się w godzinach porannych. Co ciekawe – z osłonki larwy, która pęka, wychodzi owad niewybarwiony i miękki. Musi on odczekać dopiero jakiś czas, a czasem kilka godzin i w tym czasie jego oskórek twardnieje, a błoniaste skrzydła wyprostowują się dzięki pompowaniu w żyłki hemolimfy, Dopiero po przejściu całego procesu ważka jest gotowa do lotu.
Cały rozwój larw ważek może trwać od dwóch miesięcy (niektóre gatunki pałątek i szablaków) do trzech (gadziogłówki) lub nawet pięciu lat (szklarniki). Oznacza to, że w dużej mierze to larwy są najdłużej żyjącym stadium rozwojowym ważek, gdyż dorosłe osobniki zwykle żyją do 8 tygodni, acz są wyjątki choćby straszki mogące żyć wiele miesięcy. Stadium zimującym ważek są larwy żyjące w strefach przybrzeżnych zbiorników wodnych. Osobniki dorosłe zwykle spotyka się od kwietnia do początku września.
Dbajmy o ważki w ogrodach i poza nimi
Chcąc mieć własne ważki w ogrodzie, żeby w nim przechodziły swój rozwój trzeba im przygotować warunki dla rozwoju. Od razu trzeba wiedzieć, że sztucznie stworzone zbiorniki wodne przywabią nam do ogrodu jedynie te gatunki, które nie mają specjalistycznych wymagań co do siedliska. Doskonałym zatem miejscem przywabiającym ważki są wielosezonowe oczka wodne, zwłaszcza te porośnięte roślinnością. Wynika to z biologii ważek, która jak wspomniano polega na składaniu jaj zwykle na liściach i pędach roślin tuż nad taflą wody. Porośnięte zatem oczka wodne, czy też strefy bagienne to miejsca przyjazne tym owadom. Oczywiście gatunki migrujące nawet bez posiadania oczek wodnych, stawów, strumyków czy fontann mogą do nas przylecieć okazyjnie, ale nie będą się u nas rozwijały.
Żeby ważki dobrze czuły się w naszym ogrodzie muszą znaleźć dostęp do wody, która nie wyschnie. Tu jest zatem przewaga oczek wodnych nad innymi zbiornikami w ogrodzie. Jeżeli jednak oczko wodne będziemy traktować jak akwarium i stale czyścić, wymieniać wodę na nową, to nie liczmy, że ważki będą u nas chętnie się rozwijały. Oczka wodne sprzyjające niektórym gatunkom ważek powinny być owszem okazyjnie czyszczone, ale przez pewien okres czasu muszą pozostać w stanie jak najbardziej naturalnym. Ważki musza mieć czas na rozwój. To z tego powodu do ich rozwoju lepsze są większe stawy bądź duże oczka, które sa prowadzone w sposób naturalistyczny.
Absolutnie nie może być woda w oczku wodnym oczyszczana chemicznie, gdyż to zabije w niej życie biologiczne. Dopuszcza się jedynie biopreparaty oparte o mikroorganizmach, które nie szkodzą zwierzętom zamieszkującym w wodzie. Oczka wodne powinny być wystarczająco głębokie, aby zbytnio się nie nagrzewały ani nie wysychały. Trzeba o tym pamiętać, zwłaszcza w okresach suszy. Roślinność wodna, roślinność okalająca zbiornik wodny dodatkowo daje zacienienie.
W otoczeniu oczek wodnych nie stosujemy żadnych preparatów chemicznych o działaniu owadobójczym, które mogłyby zaszkodzić ważkom. Uważajmy na to, żeby do zbiornika wodnego nie przedostawały się zanieczyszczenia nawozowe, tak z nawozów sztucznych, jak i organicznych.
