Trytoma groniasta czyli Kniphofia – uprawa w ogrodzie
9 lutego, 2022
Ogórek melonowy – uprawa w ogrodzie
13 lutego, 2022Czarnuszka - roślina o wszechstronnym zastosowaniu
Czarnuszka (Nigella) to gatunek jednorocznej rośliny z rodziny jaskrowatych. Znana była już w starożytności, gdzie wykorzystywano czarnuszkę w celach przyprawowych i leczniczych, jej nasiona znajdywano nawet w grobowcach faraonów. Uprawiana była także w średniowieczu, szczególnie przez mnichów w przyklasztornych ogrodach. Roślina pochodzi z Azji Zachodniej i Afryki Północnej, jednak obecnie rośnie dziko również w innych regionach. Bywa określana mianem czarnucha, kmin czarny lub kolendra rzymska (z angielskiego) oraz czarnuszką ogrodową lub egipską, a nawet złotem faraonów.
Znanych jest ok. 25 gatunków, z czego najbardziej popularne są czarnuszka: damasceńska, siewna, hiszpańska, wschodnia i polna, która jako jedyna występuje w Polsce dziko na stanowiskach ruderalnych (uznawana jest również za chwast w zbożach). Warto wiedzieć, że czarnuszka to roślina miododajna. Ponadto wiele gatunków uprawia się dla dekoracyjnych kwiatów i aromatycznych nasion wykorzystywanych w celach przyprawowych i leczniczych.
Wygląd
Roślina przybiera pokrój wzniesiony, długie cienkie łodygi rozgałęziają się, dorasta do ok. 40-50 cm w zależności od warunków uprawy i gatunku. Liście są wąskie, pierzaste, nitkowate, przypominające koper. Kwiaty promieniste, stosunkowo duże, osiągające średnicę 3-4 cm, wyrastają pojedynczo na szczytach pędów. W zależności od gatunku przybierają barwę białą, niebiesko-fioletową, różową lub żółtą. Nasiona są małe, czarne, kanciaste, zebrane w zrośniętych ze sobą mieszkach, z uwagi na ostry korzenny smak i aromat, wykorzystywane najczęściej jako przyprawa lub do tłoczenia oleju.
Uprawa w ogrodzie
Czarnuszka to roślina łatwa w uprawie, nie ma dużych wymagań co do stanowiska i gleby. Jest bardzo dekoracyjna z uwagi na piękny kolor kwiatów i pierzaste liście, przyciąga owady zapylające, a dodatkowo sama się rozsiewa. Najlepiej rośnie na stanowisku słonecznym i osłoniętym od wiatrów. Gleba pod uprawę czarnuszki powinna być wilgotna i w miarę zasobna w składniki pokarmowe, dostatecznie przepuszczalna, co oznacza, że w zupełności wystarcza zwykła ziemia ogrodowa. Czarnuszkę uprawia się z nasion wysiewanych bezpośrednio do gruntu w kwietniu lub w maju. Młode rośliny nie lubią przesadzania, więc uprawa z rozsady nie jest polecana. Głębokość siewu to zwykle 1-1,5 cm, a rozstaw rzędów ok. 30-40 cm. Można je wysiewać również w kępach rozmieszczonych w podobnych odległościach. Jest stosunkowo odporna na szkodniki i choroby, dobrze też znosi okresowe przesuszenie, jednak lepiej rośnie i kwitnie, gdy jest regularnie podlewana.
Pierwsze siewki pojawiają się po około dwóch tygodniach, początkowo rosną bardzo wolno, dlatego należy pilnować, aby chwasty nie zagłuszyły ich na rabacie. Zbyt gęste wschody należy przerwać. Rośliny kwitną stopniowo od lipca do września. Po przekwitnięciu warto usuwać kwiatostany, aby zintensyfikować pojawianie się nowych kwiatów, ale tylko w przypadku, gdy nie uprawiamy czarnuszki dla nasion. Dobrym sposobem na wydłużenie kwitnienia, jest cykliczny wysiew nasion, np. co 2 tygodnie w okresie od kwietnia do maja. Możliwy jest także siew jesienny, jednak wówczas nasiona wykiełkują dopiero na wiosnę. Około połowy września, gdy większość mieszków zmienia kolor na brązowy i zasycha, warto zebrać nasiona do wykorzystania w kuchni.
Najbardziej dekoracyjna jest czarnuszka damasceńska, dlatego tą odmianę spotyka się w ogrodach najczęściej, ponadto bardzo ciekawe kwiaty zawiązuje czarnuszka wschodnia – są żółte i wyglądają jak miniaturowe korony osadzone na szczytach łodyg. Niezależnie jednak od gatunku, wszystkie czarnuszki mają zbliżone wymagania uprawowe.
Wykorzystanie
Surowcem użytkowym są nasiona czarnuszki, które wykorzystuje się w całości lub wytwarza się z nich olej. Zawierają olejki eteryczne, saponiny, garbniki, sterole roślinne i gorycze. Ponadto kwasy tłuszczowe, flawonoidy, witaminę E, A oraz z grupy B, a także sole mineralne m.in. potas, wapń, cynk, żelazo, selen, sód, mangan, fosfor, miedź.
Składniki obecne w surowcu wykazują działanie wspomagające w leczeniu alergii i chorób reumatycznych oraz w schorzeniach układu oddechowego i trawiennego. Działają antybakteryjnie, przeciwzapalnie, kojąco na rany skóry, poza tym moczopędnie i żółciopędnie, pobudzają laktację i łagodzą dolegliwości bólowe, pomagają zwalczać pasożyty układu pokarmowego i grzybice. Dodatkowo wspomagają odporność organizmu, działają antyoksydacyjnie oraz obniżają poziom cukru i cholesterolu we krwi.
W kuchni nasiona czarnuszki stosuje się w celach przyprawowych w całości lub zmielone. Mają korzenny, gorzkawy i ostry smak, więc nadają się jako przyprawa do serów, pieczywa, a także mięs. Bywają dodawane do kiszenia kapusty i konserwowania ogórków. Mogą być stosowane jako zamiennik pieprzu, szczególnie przez osoby, które muszą wykluczyć ten składnik z diety. Olej z nasion czarnuszki wykorzystuje się na zimno jako dodatek do sałatek, dipów, marynat, past warzywnych oraz w produkcji niektórych rodzajów likierów alkoholowych, a nawet słodyczy. Jadalne są także liście, którymi można doprawiać dania.
Poza wykorzystaniem kulinarnym i zielarskim, nasiona i olej z czarnuszki stosuje się w kosmetyce. Stosowane zewnętrznie mogą wspomagać walkę z trądzikiem, grzybicą skóry i łagodzić zmiany powstające w atopowym zapaleniu skóry, ale także działać regenerująco na włosy. Ponadto olej używany jest w produkcji niektórych perfum. W drogeriach i aptekach można znaleźć różnorodne preparaty zawierające czarnuszkę. Czarnuszkę uprawia się również w celach ozdobnych i na kwiat cięty, szczególnie w ogrodach prowadzonych w stylu naturalistycznym, rustykalnym, gdzie może stanowić tło dla niższych roślin.
