Pleśń śniegowa na trawniku – jak ją zwalczać?
28 grudnia, 2021
Omacnica prosowianka: identyfikacja, biologia, monitoring i zwalczanie – poradnik on-line
9 stycznia, 2022Azjatycki najeźdźca to poprawne określenie dla ćmy bukszpanowej
Ćma bukszpanowa (Cydalima perspectalis Walk.) to motyl z rodziny wachlarzykowate (Crambidae). Jest to gatunek obcy, inwazyjny, zarówno w Polsce, jak i pozostałych krajach europejskich, w tym w Ameryce. Owad wywodzi się z Azji, gdzie naturalnie występuje. Zasiedla m.in. obszar od Japonii, przez Chiny, Tajwan, Koreę, Indie, Iran, po Wschodnią Rosję.
Do Europy ćma została zawleczona najprawdopodobniej z sadzonkami roślin ozdobnych ściągniętych z Chin. Prawdopodobnie stało się to w latach 2005-2007, niemniej oficjalne wykrycie szkodnika miało miejsce w Niemczech i Niderlandach (Holandia) w 2007 roku.
Warto również dodać, że szkodnik został także wykryty w 2018 roku w Kanadzie w pobliżu Toronto i Ontario, jednak nie znane są drogi, którymi owad przeniknął do Ameryki Północnej. Można się raczej domyślić, że z materiałem roślinnym, acz czy pochodził on z Europy czy z Azji muszą już wyjaśnić tamtejsi naukowcy.
Ćma bukszpanowa niszczy bukszpany
Pojaw ćmy w Europie
Pomimo tego, że ćma bukszpanowa została oficjalnie wykryta w Europie w 2007 roku, to nie jest to szkodnik kwarantannowy w Unii Europejskiej, chociaż należy podkreślić, że już w 2016 roku powstał „Projekt rezolucji Parlamentu Europejskiego w sprawie ćmy bukszpanowej (Cydalima perspectalis)”, który zachęcał Komisję do uznania ćmy bukszpanowej za organizm szkodliwy na mocy dyrektywy 2000/29/WE; wnosi o wspieranie badań nad biologicznym zwalczaniem ćmy bukszpanowej za pośrednictwem istniejących funduszy i programów, ale też sugeruje promowanie wspólnego monitorowania ćmy bukszpanowej przez właściwe jednostki. UE nie podjęła jednak wówczas tego tematu. Ćma bukszpanowa z kolei nie traciła czasu i jej zasięg zaczął się rozszerzać na poszczególne kraje, w tym zaczęły ginąć cenne nasadzenia bukszpanów, w tym te historyczne. Obecnie, jest to owad powszechnie występujący w Europie, w tym pojawił się od 2018 roku na kontynencie amerykańskim.
Aktualny zasięg występowania ćmy bukszpanowej na świecie prezentują mapy opracowywane przez EPPO. Na nich Polska również widnieje, niemniej mapa bazując na jedynie dwóch publikacjach naukowych nie pokazuje aktualnego zasięgu występowania szkodnika w Polsce, acz ważne, że uwzględniono dane polskich zespołów naukowych.
Pojaw w Polsce – krok po kroku
Pisząc o obecności ćmy bukszpanowej w Polsce należy od razu zaznaczyć, że pomimo, że jest to gatunek obcy i inwazyjny tak w Polsce, jak i Europie, to nie jest objęty urzędowym monitoringiem występowania w kraju, za którego prowadzenie jest zgodnie z przepisami prawa odpowiedzialna Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN).
O pierwszym pojawie ćmy bukszpanowej w Polsce, ale i pierwszych wzmiankach o jej rozprzestrzenianiu się w kraju można dowiedzieć się z artykułu Pana Tomasza Blaika i Współautorów pt. „Cydalima perspectalis (Walker, 1859) – inwazyjny gatunek motyla w faunie Polski (Lepidoptera: Crambidae)” opublikowanym w 2016 roku w czasopiśmie „Przyroda Sudetów”.
Pierwsze wykrycie motyli tego gatunku w Polsce miało miejsce we wrześniu 2012 roku w miejscowości Michałkowa koło Zagórza Śląskiego w Górach Sowich (południowo-zachodnia Polska, województwo dolnośląskie). Odłowiono je na ścianie budynku. Nie był to incydentalny pojaw, gdyż w 2013 roku w tej samej miejscowości w okresie czerwca wykryto poczwarki szkodnika wśród roślin bukszpanu, co wskazuje na kontynuację jego rozwoju.
Późniejsze, potwierdzone informacje o pojawie szkodnika w Polsce pochodzą z 2015 roku i dotyczą południa kraju. W tym to sezonie wegetacyjnym gatunek został wykryty w sierpniu w Suchym Borze koło Opola (województwo opolskie), gdzie motyla złapano na pułapkę świetlną. W tym samym roku tylko we wrześniu, motyl ćmy został znaleziony nocą w centrum Krakowa (województwo małopolskie) wewnątrz oświetlonego tramwaju. Wykrycie szkodnika wewnątrz pojazdu może być dla niektórych osób troszkę nietypowe, ale to pokazuje, jak ciekawa jest praca entomologów. W tym przypadku pomogło im to, że ćma bukszpanowa dobrze reaguje na światło, które ją przyciąga.
Kolejne doniesienia o rozprzestrzenianiu się ćmy bukszpanowej w Polsce pochodzą z lat 2016-2017. Cennych informacji z obu tych lat dostarcza nam praca naukowa opublikowana w 2017 roku we Fragmenta Faunistica. W artykule pt. „First records of the invasive box tree moth Cydalima perspectalis (Walker, 1859) (Lepidoptera: Crambidae) in south-eastern Poland”, Pan Jarosław Bury i Współautorzy pokazują nam te miejsca w południowo-wschodniej Polsce, do których ćma dotarła. O ile już wiadomo było, że w 2015 roku był to Kraków, to rodziło się pytanie czy tam pozostała czy kontynuowała swoją ekspansję na południowy-wschód?
Z badań zaprezentowanych w wyżej zaprezentowanej publikacji wyłania się nam kolejny przykład jak szybko postępowała ekspansja szkodnika w Polsce. W 2016 roku owad został stwierdzony na Podkarpaciu w miejscowości Grabiny, Umieszcz oraz Rzeszów-Zalesie, a więc zasiedlał już Pogórza: Środkowobeskidzkie, Strzyżowskie i Dynowskie.
W 2017 roku owad pojawił się ponownie w miejscowości Grabiny, a także znacząco rozszerzył swoją ekspansję na miasto Rzeszów opanowując kolejne osiedla. Dodatkowo został wykryty w Kotlinie Sandomierskiej w miejscowości Zgłobień.
Ciekawą obserwacją Zespołu Pana Burego było także zaobserwowanie, że w latach 2016–2017 motyle ćmy pojawiały się w dwóch oddzielonych od siebie terminach. Pierwszy przypadał w czerwcu a drugi (liczebniejszy) miał miejsce od pierwszej dekady sierpnia do pierwszej dekady października. Były to już zatem pierwsze wzmianki wskazujące na biologię tego gatunku, biologię, która w Polsce jest dopiero badana przez Instytut Ochrony Roślin – PIB.
W 2017 roku obserwacje nad pojawem ćmy w Polsce, ale i Czechach prowadził także Zespół Pana Xawiera Dobrzańskiego, który w pracy pt. „Nowe stanowiska Cydalima perspectalis (Walker, 1859) w Polsce i Czechach” opublikowanej w 2018 roku na łamach „Przyroda Sudetów” wykazał obecność szkodnika we Wrocławiu (dolnośląskie), Wieluniu (województwo łódzkie), a także w Czechach w miejscowości Mikulov. Co niezmiernie ważne, Autorzy już obserwowali na roślinach liczne żerowiska. Ich obserwacje zbiegają się w czasie z pojawem w różnych mediach wzmianek prasowych o pojawie ćmy bukszpanowej w Polsce w niektórych regionach kraju i uszkadzanych bukszpanach.
Kolejne dane naukowe związane z monitoringiem ćmy bukszpanowej w Polsce można znaleźć w notatce udostępnionej w 2019 roku na portalu ResearchGate pt. „Stwierdzenie Cydalima perspectalis (Walker, 1859) (Lepidoptera: Crambidae) w Południowej Wielkopolsce”. W notatce tej Panowie Przemysław Żurawlew i Eugeniusz Markiewicz wskazują na potwierdzoną obecność motyla ćmy wewnątrz budynku w Ostrowie Wielkopolskim w 2018 roku. Obecność ćmy bukszpanowej w Wielkopolsce w 2018 roku nałożyła się na liczne informacje pojawiające się w mediach o pojawie ćmy bukszpanowej choćby w Łodzi, ale i na Mazowszu.
Rozpatrując badania nad miejscami pojawu ćmy bukszpanowej w Polsce w latach 2012-2018 trzeba mieć na uwadze jedno – wykonywały te obserwacje małe zespoły badawcze, często wręcz pasjonaci entomologii. Nie mając możliwości objęcia monitoringiem całej Polski nie można było precyzyjnie wykreślić miejsc w których owad już był. To też niestety doprowadziło do tego, że wiele osób, nie wiedziało przez długi czas, że w Polsce pojawił się nowy, groźny szkodnik, który w krótkim czasie może wyniszczyć bukszpany.
Ogromną jednak zasługą osób, które prowadziły swoje obserwacje w tamtym czasie było to, że dzięki ich pracy mogliśmy poznać choć województwa, w których owad się pojawił, acz wiadomym jest, że nie obejmowali oni swoimi analizami większości z nich. Dużo jednak danych nienaukowych można było zebrać w sieci internet. Od 2017 roku bardzo zwiększyła się na różnych forach ogrodniczych aktywność postów, ale i komentarzy mówiących o wykryciu uszkodzonych bukszpanów, ale też i gąsienic ćmy bukszpanowej. Takie dane są bardzo cenne, gdyż pochodzą głównie od osób wybitnie zainteresowanych tematyką bukszpanów (same je uprawiają na działkach, czy w przydomowych ogródkach).
Portal DIONP pozwolił sobie stworzyć na bazie wyżej przytaczanych publikacji mapę zasięgu występowania ćmy bukszpanowej w Polsce w latach 2012-2018, którą zestawiliśmy z aktualnie dostępną mapą zasięgu wystepowania tego szkodnika w Polsce opracowaną w ramach mapy Bioróżnorodności (BioMap).
Badania DIONP, IOR-PIB i UŚ z lat 2018-2020
W związku z brakiem urzędowego monitoringu występowania ćmy bukszpanowej w Polsce, a także małą liczbą danych z literatury naukowej, DIONP we współpracy z jednostkami naukowymi (Instytut Ochrony Roślin – PIB, Uniwersytet Śląski) podjął się wstępnej weryfikacji miejsc w których szkodnik już jest i powoduje uszkodzenia roślin. Bazę danych dostarczyli sympatycy portalu DIONP oraz grupy dyskusyjnej na Facebook, którzy przesyłali dane o miejscowościach występowania ćmy, a następnie nasze zespoły terenowe weryfikowały pojaw szkodnika w poszczególnych województwach. Dane te zostały zamieszczone w publikacji „Eight years of Cydalima perspectalis in Poland - from the first finding to the status of invasive species” w czasopiśmie Diversity przez zespół autorski: prof. IOR-PIB dr hab. Paweł K. Bereś, mgr Patrycja Ziętara, prof. UŚ dr hab. Mirosław Nakonieczny, mgr Łukasz Kontowski, mgr Michał Grzbiela i prof. dr hab. Maria Augustyniak.
Zbieranie danych rozpoczęto już od 2018 roku, gdy zauważono, że oficjalne dane nie pokrywają się z sygnałami zgłaszanymi przez ogrodników zaniepokojonych ginącymi bukszpanami, nie wspominając o lokalnych mediach z różnych województw, które informowały od 2017 roku o rosnącym zagrożeniu. Ten rozdźwięk pomiędzy oficjalnymi danymi wówczas dostępnymi a sygnałami pochodzącymi od ludzi bezpośrednio zainteresowanych problemem sprawił, że konieczne stało się zweryfikowanie dostępnej wiedzy, tym bardziej, że oficjalna mapa zasięgu występowania ćmy bukszpanowej w Polsce opracowana w ramach Mapy Bioróżnorodności (BioMap) zatrzymała się na roku 2018 i wskazywała tylko jedną i to w dodatku niezweryfikowaną miejscowość w województwie mazowieckim z obecnością ćmy. Oficjalnie zatem można uznać było, że pomimo ginących bukszpanów, problem ćmy bukszpanowej formalnie nie występował w dostępnych opracowaniach, raportach i na dostępnych mapach, co wymagało zmiany. Dla potrzeb skutecznego ograniczania szkodnika wiedza o zasięgu jego występowania (nawet teoretycznym) jest kluczowa, aby społeczność danego obszaru mogła wprowadzić dodatkowe metody monitorowania swoich roślin, zanim te zaczną być uszkadzane na dużą skalę.
W latach 2018-2020 łącznie pozyskano 674 zgłoszenia o obecności ćmy w poszczególnych miejscowościach. Oczywiście, wiele z nich się powielało, a to z uwagi na to, że zgłaszającymi byli głównie działkowcy posiadający działki w Rodzinnych Ogrodach Działkowych zlokalizowanych w poszczególnych miastach. Wiele jednak danych przekazali także posiadacze ogrodów jednorodzinnych, jak również turyści wizytujący zieleń wiejską i miejską. Spośród wszystkich zgłoszeń z trzech lat badań, 282 pozycje były tymi, które się nie powtarzały.
W 2018 roku na podstawie potwierdzonych danych, stwierdzono obecność ćmy bukszpanowej w 57 miejscowościach. Znajdowały się one na terenie 10 województw (z 16 istniejących): dolnośląskiego, wielkopolskiego, opolskiego, łódzkiego, śląskiego, małopolskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego, lubelskiego i mazowieckiego. Najwięcej informacji o uszkodzonych bukszpanach pochodziło z województw śląskiego i podkarpackiego.
W 2019 roku, obecność ćmy stwierdzono w 77 miejscowościach położonych w 13 województwach. Były to te same województwa, co w 2018 roku, dodatkowo powiększone o województwo: lubuskie, zachodniopomorskie i pomorskie. Dużym zaskoczeniem było pojawienie się szkodnika w Szczecinie i Gdańsku, na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. W tym roku najwięcej informacji o pojawie gatunku napłynęło z południa Polski z województw: śląskiego, małopolskiego i podkarpackiego.
W 2020 roku informacje o pojawie szkodnika pochodziły z aż 148 miejscowości położonych we wszystkich 16 województwach. Do obszarów zasiedlonych przez ćmę dołączyły kolejne północne regiony, jak województwa: kujawsko-pomorskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie. Oprócz Gdańska i Szczecina szkodnika notowano w takich miejscowościach na północy kraju, jak Elbląg, Olsztyn, Ełk, Suwałki i Bielsk Podlaski. Tak gwałtowny wzrost zasięgu ćmy, który objął już cały kraj może być związany z tym, że w związku z kampanią informacyjną różne media zaczęły mówić o pojawieniu się ćmy bukszpanowej. Z tego powodu ogrodnicy byli bardziej świadomi obecności nowego gatunku szkodnika i częściej obserwowali rośliny bukszpanu, w tym częściej go wykrywali i zgłaszali. Rok 2020 potwierdził jednak wcześniejsze obserwacje, że obecnie ćma bukszpanowa występuje najliczniej w południowej Polsce, gdzie jest cieplej niż na północy i gdzie okres wegetacji jest nieco dłuższy. Ekspansja szkodnika jednak zmierza ku północy kraju.
Na poniższych mapach przedstawiono jak wyglądało rozprzestrzenianie się ćmy bukszpanowej w Polsce w latach 2018-2020. Dziękujemy w tym miejscu wszystkim sympatykom portalu ogrodniczego DIONP za zgłaszane lokalizacje, a także zespołom terenowym, które potwierdzały obecność szkdnika w terenie w poszczególnych województwach.
Którym roślinom zagraża ćma bukszpanowa?
Jak sama nazwa gatunku wskazuje, szkodnik preferuje bukszpany i to na nich się masowo namnaża. Spośród bukszpanów uprawianych w Europie gąsienice ćmy występują na: Buxus balearica (bukszpan balearski), Buxus bodinieri, Buxus harlandii (bukszpan Harlanda), Buxus megistophylla, Buxus microphylla (bukszpan drobnolistny), Buxus rugulosa, Buxus sempervirens (bukszpan wieczniezielony, popularny w Polsce) oraz Buxus sinica (bukszpan koreański). Obok wyżej wymienionych gatunków może być ich więcej, tym bardziej, że roślina ta występuje w większej różnorodności. Dodatkowo wiadomo, że gąsienice mogą żerować także na Euonymus alata (trzmielina oskrzydlona), Euonymus japonicus (trzmielina japońska), Ilex purpurea (ostrokrzew) oraz Murraya paniculata (muraja wiechowata).
Po zjedzeniu bukszpanów w ogrodzie może się zdarzyć tak, że gąsienice przeniosą się na inne rośliny próbując je zjadać. Jak to wpływa na ich rozwój? Czy ten jest w ogóle możliwy? - nie wiadomo tego na ten moment i jest to przedmiotem badań. Można choćby w południowej Polsce pojedyncze gąsienice spotkać choćby na irgach, berberysach, wierzbach, a ostatnio na brzozach. Kwestią do rozwiązania pozostaje to, czy gąsienice kierują się jakimkolwiek wyborem rośliny żywicielskiej czy też próbują zjadać tkanki roślin rosnących najbliżej bukszpanów, które wcześniej uszkodziły lub zniszczyły. Powstaje pytanie czy w Polsce motyle składają jaja na takich innych roślinach, czy jest to tylko migracja gąsienic z bukszpanów? Jak to migracja, to na jaką odległość mogą przemieszczać się gąsienice po ziemi? A może przechodzą z rośliny na roślinę, gdy te stykają się w kompozycjach? Wiele jest niewiadomych, ale z uwagi na duże zagrożenie jakie stanowi ten gatunek dla roślin, konieczne jest poszerzanie zagadnień badawczych.
Jak zwalczać ćmę bukszpanową w Polsce? - oficjalne zalecenia
Aby skutecznie zwalczać gąsienice należy wdrożyć obserwacje roślin na obecność bukszpanów. Takie analizy muszą być prowadzone od wczesnej wiosny aż do później jesieni z uwagi na rozwijanie przez szkodnika 2-3 pokoleń w ciągu roku. Mogą to być bezpośrednie obserwacje roślin uwzględniające zaglądanie do wnętrza krzewu, jak również obserwacje z wykorzystaniem pułapek feromonowych odławiających motyle – samce (dostępne TUTAJ) lub pułapek świetlnych odławiających osobniki obojga płci.
Z uwagi na to, że obecnie ćma bukszpanowa nie posiada efektywnie oddziałujących wrogów naturalnych, stąd też do jej zwalczania wykorzystuje się następujące sposoby:
W powyższym zestawieniu należałoby także uwzględnić dbanie o wrogów naturalnych szkodników w ogrodach, w tym ptaki, które mogą z czasem przyczynić się do obniżania populacji ćmy bukszpanowej, acz trzeba wiedzieć, że bukszpan jest rośliną trującą, produkującą choćby toksyczne buksyny. Nie wiadomo na ten moment czy zjadanie przez ptaki gąsienic ćmy zawierajcych w sobie toksyczne alkaloidy ma wpływ na ich kondycję i zdrowotność. Liczyć jednak trzeba na to, że opór srodowiska wzrośnie i tak jak przyroda zaczyna sobie radzić ze szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem może i z czasem ćma bukszpanowa doczeka się pojawu efektywnego wroga naturalnego. Dodać należy do tego, że prowadzone są choćby prace badawcze związane z wykorzystaniem pasożytniczej błonkówki zwanej kruszynkiem do zwalczania jaj ćmy bukszpanowej. O kruszynku jest jednak oddzielny materiał dostępny TUTAJ.
Odrębną kwestią przy ograniczaniu pojawu ćmy bukszpanowej są różne preparaty biotechniczne, które nie podlegają rejestracji jako środki ochrony roślin, ale także domowe sposoby ogrodników-hobbystów z wykorzystywaniem różnych wyciągów, naparów i wywarów, a także choćby mączek bazaltowych, ziemi okrzemkowej, mydła czy olejów.
Autorzy: dr hab. inż. Paweł K. Bereś, mgr Beata Bereś (Ogrodnicy DIONP)
Opracowano na podstawie własnego doświadczenia i literatury. Wszelkie treści zamieszczone na tej stronie internetowej (teksty, zdjęcia itp.) podlegają ochronie prawnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2019, poz. 1231 z późn. zm.). DIONP wyraża zgodę na wykorzystanie całości lub części powyższej informacji, pod warunkiem podania źródła i odnośnika do adresu strony internetowej www.dionp.pl
-
- Uszkodzona roślina
